نجوم و کیهان‌شناسی

روز پنجشنبه دوازدهم اردیبهشت، جلسه نقد کتاب مبانی ستاره‌شناسی در بیست و ششمین نمایشگاه کتاب، غرفه دیدار، برگزار شد. در زیر گزارش این نشست را می‌بینید:

کتاب «مبانی ستاره شناسی» با حضور نگارنده اثر غلامرضا شاه‌علی و  منتقدان کتاب حجت‌الحق حسینی و مهدی خاکیان قمی در غرفه دیدار نمایشگاه کتاب  مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

به گزارش ستاد خبری بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، در ابتدای این جلسه خاکیان قمی درخصوص نقاط قوت موجود در ترجمه کتاب گفت: این کتاب پتانسیل آن را دارد که به دانشجویان رشته اخترشناسی و نجوم پیشنهاد داده شود و آنچه در این اثر مهم است توجه به  زبان فارسی است.

وی افزود: نکته قابل مشهود دیگر سعی نویسنده در استفاده از کلمات مصوب در فرهنگستان فارسی است که  این نکته در تمام بخش های کتاب رعایت شده است. همچنین نمایه هایی که آخر کتاب آمده از استاندارد خوبی برخوردار است و جدولهای انتهای کتاب نیز به فهم خواننده کمک کرده است.

خاکیان قمی اضافه کرد: سئوالات نمایه به صورت اتوماتیک تنظیم شده و منابع، فصل به فصل آمده است. همچنین پاسخ تمرینات و ترجمه فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی از نکات مثبت کتاب به شمار می رود.  

 این منتقد به گرایش مترجمان فارسی به کتب عمومی اشاره کرد و گفت: دلیل اینکه در کشور ما همه یا اکثر مترجمان سراغ کتاب های عمومی می روند این است که مساله کپی رایت رعایت نمی‌شود و اگر بخواهیم کتابی بخریم به قیمت کاغذ آن است و بیشتر به نفع مادی آن توجه می شود؛ یعنی هرچه تیراژ بالاتر باشد کتاب بیشتر فروش می رود.

وی در ادامه افزود: مساله کپی رایت در کشور رعایت نمی‌شود و آنچه در این کتاب مورد نقد قرار گرفته همین موضوع است.

شاه‌علی در پاسخ به این انتقاد گفت: اگر بخواهیم کپی رایت را اصل قرار دهیم ترجمه کتاب هم خلاف قانون است، اما من به رعایت مسائل شرعی در ترجمه کتاب التزام داشتم (طبق نظر مقام معظم رهبری، این موضوع تابع مقررات کشور است). تمام کتاب را با هزینه خودم چاپ و منتشر کردم و تنها از اسم ناشر در انتهای کتاب بهره بردم.

وی درخصوص علت استفاده‌اش از چندین کتاب دیجیتال در قالب لوح فشرده گفت: چون در پاورقی کتاب از چند منبع مرجع نام برده بودم صلاح دیدم که آن را در اختیار مخاطب قرار دهم تا ضمن خواندن کتاب دچار سردرگمی نشود.

در ادامه این مراسم حجت‌الحق حسینی مدرس دانشگاه و منتقد دیگر اثر گفت: ویرایش کتاب ستودنی است و مقدمه جالب آن توسط استاد برجسته دانشگاه تهران انجام شده است. این مساله اعتماد خواننده را جلب می‌کند. از دیگر ارزش های این کتاب استفاده از بحث ریاضیات است؛ اینکه کتابی با موضوع نجوم به خوبی از مبحث ریاضیات بهره‌مند شده است.

 وی گفت: نظریه نسبیت و استفاده از جدولهای 20گانه از دیگر نکات قابل توجه کتاب است. همچنین واژه نگاری باسلیقه و کار با قلم Bمیترا13، صفحه‌آرایی بسیار ارزشمند و کیفیت چاپ از دیگر نقاط قوت کتاب  به شمار میرود.

بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تا 21 اردیبهشت ماه در مصلای امام‌خمینی (ره) برپاست.

 منبع: http://tibf.ir/news/53f1e60b1c000023052e4f95

حیات در منظومه شمسی

شاید زمانی در گذشته، حیات بر روی مریخ وجود داشته است. علیرغم اینکه کاوشگرهای مریخ، هیچ نشانی از حیات نیافته­اند، بعید نیست که حیات میکروسکوپی هنوز در آنجا وجود داشته باشد. البته نباید انتظار داشت که گونه­های ماکروسکوپی حیات را بیابیم. همین واقعیت، در دیگر جاهای منظومه­ی شمسی نیز صادق است.

عطارد هیچ جوی ندارد، زهره بیش از حد گرم است، و­ سیاره­های غول دارای هیچ‌گونه سطح جامدی نیستند. علاوه بر زمین و مریخ، امکان حیات تنها در چند قمر وجود دارد. حتی بعضی این گمانه را مطرح کرده­اند که ممکن است موجودات زنده، در جو سیاره­های غول شناور باشند؛ اما پیدایش و تکامل چنین موجوداتی، تقریباً غیرممکن به­نظر می­رسد.

امروزه، قمر اروپا و چند قمر یخی دیگر، مکان­هایی بالقوه برای حیات تلقی می­شوند. علیرغم سطح بسیار سردشان، درون آن‌ها را گرمای کِشندی به اندازه­ی کافی گرم نگه می­دارد. قمرهای بزرگ به­صورت همزمان با سیاره­ی خود می­چرخند، اما اگر مدار آن‌ها کاملاً دایره­ای نباشد، سرعت مداری مطابق با قانون دوم کپلر تغییر می­کند. بدین ترتیب، آن‌ها نیز درست شبیه به ماه، رخ­گرد خواهند داشت و در نتیجه، راستای اعوجاج کشندی پیوسته تغییر می­کند. در ضمن، فاصله تا قمر نیز تغییر می­کند و به دنبال آن، نیروی کشندی نیز تغییر خواهد کرد. این پدیده­ها، مرتباً در حال تغییر شکل قمر هستند و به گرمایش کِشندی می­انجامند.

سطح اروپا را یخ فرا گرفته است. در برخی نقاط، این سطح یخی می­شکند و به صفحاتی تقسیم می­شود. این صفحات، به وضوح نسبت به یکدیگر جابجا شده­اند. دوره تناوب چرخش این سطح، متفاوت از دوره تناوب چرخش میدان مغناطیسی­ای است که تا درون قمر ثابت می­باشد. از مشاهدات چنین برمی­آید که این پوشش یخی، ظاهراً بر روی یک اقیانوس شناور است.

 در زیر یخ، روشنایی کم­تر از حد لازم برای فتوسنتز است، اما ممکن است مانند اقیانوس­های زمین، چاه­های حرارتی وجود داشته باشد. در این­صورت، اقیانوس می­تواند محل زندگی میکروب­هایی باشد که از انرژی گرمایی استفاده می­کنند.

تیتان تنها قمری است که یک جو غلیظ دارد. این جو، سرشار از ترکیبات آلی، مانند متان، می­باشد. اما متان به سرعت تجزیه می­شود، و این متان زیاد در جو، دال بر این است که باید یک منبع برای متان جدید وجود داشته باشد. از جمله­ی این منابع، موجودات زنده هستند؛ ولی به­دلیل سرمای زیاد، تیتان محل امیدبخشی برای زندگی به­نظر نمی­رسد. یک نظریه­ی قابل تأمل این بود که در تیتان، اقیانوسی از متان وجود دارد. اما کاوشگر هویگنس (Huygens)، یک چشم­انداز نسبتاً خشک را نشان داد. البته آثاری از جریان­های مایع نیز دیده می­شد. تصاویر راداری کاوشگر کاسینی (Cassini)، مناطق تیره­ای را نشان می­دهد که ممکن است دریاچه­های متان باشد.

کتاب مبانی ستاره‌شناسی صفحه ۴۳۲ و ۴۳۳

در اینجا یک سؤال رایج که معمولاً پرسیده می­شود این است که آیا کهکشان­های خیلی دور سریع­تر از نور از ما دور می­شوند؟ به عبارت دیگر، اگر سرعت متناسب با فاصله است، در این­صورت چنانچه یک کهکشان از ما به اندازه­ی کافی دور باشد، آیا نمی­توانیم سرعت آن­را تا آنجا که دوست داریم، بر خلاف نظریه­ی نسبیت، زیاد کنیم؟

پاسخ این است که قطعاً در پیش­بینی­های نظری ما، اجسام دور می­توانند این­گونه به­نظر آیند که سریع­تر از نور از ما دور می­شوند. البته این خود فضا است که در حال انبساط می­باشد. علیت زیر پا گذاشته نمی­شود، چرا که هیچ سیگنالی را نمی­توان بین این کهکشان­ها ارسال نمود. به علاوه، نسبیت خاص نیز نقض نمی­گردد، زیرا این نظریه در مورد سرعت نسبی اجسامی است که از کنار یکدیگر عبور می­کنند، و نمی­توان آن­را برای مقایسه سرعت نسبی اجسام دور به­کار برد^[1].

برای درک بهتر آنچه گفته شد، تعدادی مورچه را بر روی یک بادکنک تصور کنید. فرض کنید یک مورچه حداکثر بتواند با سرعت یک سانتیمتر بر ثانیه حرکت کند. در این­صورت، چنانچه دو مورچه در جهت خلاف یکدیگر از کنار هم بگذرند، بیشینه­ی سرعت نسبی آن­ها دو سانتیمتر بر ثانیه خواهد بود. حال بادکنک را باد کنید. بادکنک زیر پای مورچه­ها منبسط می­شود، و علیرغم اینکه بیشینه سرعت پرسه­زنی مورچه­ها هنوز یک سانتیمتر بر ثانیه است، در صورتی که بادکنک با سرعت کافی باد شود، دو مورچه­ی دور از هم را می­بینید که به­راحتی با سرعتی بیش از دو سانتیمتر بر ثانیه در حال دور شدن از یکدیگر می­باشند. در این­صورت، آن­ها هرگز نمی­توانند به یکدیگر برسند و دیگری را از وضعیت خود خبر دهند؛ چرا که حتی در صورت حرکت با بیشینه سرعت، بادکنک آن­ها را سریع­تر از آنکه بتوانند به هم برسند، از یکدیگر دور می­کند. دو مورچه نزدیک هم در صورت عبور از کنار یکدیگر، هرگز سرعت نسبی بیش از دو سانتیمتر بر ثانیه نخواهند داشت، حتی اگر بادکنک در حال انبساط باشد.

انبساط جهان نیز درست شبیه به بادکنک است، و کهکشان­ها را با خود می­بَرد.

[1]- «... اینشتین در سال 1905 میلادی مقاله خود درباره نظریه نسبیت خاص را منتشر کرد. یکی از نتایج این نظریه آن بود که هیچ چیز نمی­تواند با سرعتی بیش از سرعت نور درمیان فضا عبور کند. ... کلمه درمیان را عمداً مورب نوشتم. زیرا انبساط جهان می­تواند اجسام را با سرعتی بیش از سرعت نور با خود جابه­جا کند. ما معتقدیم که این اتفاق یک­بار در نزدیکی پیدایش جهان رخ داده است (در اصطلاح آن دوره را تورم می­نامند).» کتاب درآمدی بر نجوم و کیهان­شناسی، ص 50.

 کتاب آشنایی با کیهان‌شناسی نوین صفحه ۴۲ و ۴۳

سالن ششB، ناشران دانشگاهی، غرفه ۳۷